De Verhandeling begint met intrigerende openingsbladzijden waarin Spinoza verslag doet van zijn zoektocht naar de waarheid. De betrekkelijk ongecompliceerde schrijftrant, heeft ervoor gezorgd dat de Verhandeling nog altijd een populaire tekst is gebleven.
De Verhandeling geeft Spinoza's visie weer op de weg naar menselijk geluk. Hij presenteert zijn betoog als zijn eigen zoeken naar de waarheid en als een existentiële crisis: het gaat om het bereiken van het allerbeste, te weten het inzicht in de eenheid van de menselijke geest met de gehele natuur. Dat is alleen mogelijk als de geest zich richt naar het idee van het hoogst volmaakt zijnde, ofwel het idee van God, die zich vertegenwoordigt in de natuur. Dit is het criterium voor de waarheid, en door een reflectie op die ware idee kan de geest zich van onware, fictieve en twijfelachtige ideeën bevrijden. Om tot die hogere vorm van kennis te komen moet het verstand verbeterd worden en ontdaan worden van alle vooroordelen en fouten. De dingen moeten in hun causale verband gezien worden en dat betekent, in laatste instantie, inzicht in de uiteindelijke oorzaak, dat wil zeggen in God, die samenvalt met de natuur en de wetten van de natuur. Spinoza deelt de menselijke kennis van de werking van de natuur in opklimmende niveaus in. Onderaan staat de kennis 'van horen zeggen' of uit ervaring. Die is weliswaar onontbeerlijk, maar niet betrouwbaar. Daarboven is er de rationele kennis, die door consequent redeneren tot stand komt. Op het hoogste niveau staat het intuïtieve inzicht, dat als het ware met één blik het wezen der dingen doorziet.
Alleen de twee hoogste niveaus, de rede en het intuïtieve inzicht, leveren ons adequate kennis. Alle vergissingen vinden hun oorsprong op het laagste niveau, dat van de verbeelding en de empirische kennis. Voor Spinoza is dit laagste niveau wel een wezenlijk en onafscheidelijk deel van het menselijke kennen, het is de bron van alle feitenkennis en van ons hele emotionele leven. Het gaat hem dan ook niet om het uitschakelen van het laagste niveau, maar om het vergroten van de kennis daarvan en daardoor het bereiken van de hogere kennissoorten.
Spinoza: Over de verbetering van het verstand
(vrije hertaling van de inleiding van de Verhandeling over de verbetering van het verstand)
Inleiding
Door ervaring heb ik geleerd dat alles wat in het normale leven gebeurt geen inhoud heeft en onbelangrijk is en ik heb begrepen dat in alle dingen waar ik bang voor was, niets kwaads schuilt. Daarom besloot ik uiteindelijk te onderzoeken of er ook iets bestaat dat 'echt goed' is, dat je kunt leren kennen en waardoor je innerlijk helemaal in beslag genomen wordt, zonder iets anders nodig te hebben. Kortom, of er iets bestaat waardoor ik altijd gelukkig zou kunnen zijn.
Ik zeg 'uiteindelijk', want op het eerste gezicht lijkt het niet slim om voor iets dat onzeker is, iets zekers op te geven. Ik begreep wel dat je door roem en rijkdom veel luxe en comfort krijgt, en dat ik die dingen moest opgeven als ik serieus werk wilde maken van iets nieuws. Ik zag ook heel goed in dat, als genot, roem en rijkdom toch het meeste geluk brengen, dat ik die dan ook zou moeten missen.
Ik begon me dus af te vragen of het misschien mogelijk was op een nieuwe manier te leven, zonder dat het mijn normale maatschappelijke leven zou veranderen. Ondertussen heb ik dat al vaak geprobeerd, maar tot nu toe zonder succes.
Blijkbaar vinden de meeste mensen alleen rijkdom, roem (of beroemdheid) en genot het belangrijkste in hun leven. Door deze drie dingen worden ze zo in beslag genomen dat ze bijna nergens anders aan kunnen denken.
Bovendien zijn mensen zo op genot gericht dat ze denken, dat iets goed is als het direct bevrediging geeft. Maar na het genot komen vaak depressies en verwarring.
Ook door het streven naar rijkdom en beroemdheid worden mensen enorm afgeleid. Vooral als het uitsluitend daarom gaat, alsof je alleen daar gelukkig van wordt. Roem en rijkdom worden altijd als goed op zichzelf beschouwd, als het einddoel waar alles zich op moeten richten.
Mensen worden daardoor helemaal uit de koers gebracht. Bij genot heb je vaak nog gewetenswroeging achteraf, maar niet bij roem en rijkdom. Hoe meer je daarvan hebt, hoe meer tevreden je bent. Daarom word je steeds meer geprikkeld om er nog meer van te krijgen. Als je verwachtingen echter niet uitkomen, dan is er een grote kans op een diepe inzinking.
Beroemdheid is ook een grote belemmering, omdat je daarvoor je leven moet aanpassen aan de grote massa, door je net zo te gedragen als zij.
Ik begreep nu hoe dit soort dingen me in de weg stonden als ik echt werk wilde maken van een nieuwe manier van leven. Ik moest kiezen tussen twee dingen: tussen iets dat zéker goed is (roem en rijkdom) en iets waarvan dat nog helemaal niet zo zeker was. Dus werd ik gedwongen om goed na te denken over wat de beste keus was.
Tegelijkertijd realiseerde ik me wel dat, als ik alles zou loslaten om dit nieuwe doel te bereiken, ik dus iets goeds, dat onzeker is, zou kwijtraken voor iets dat weliswaar óók onzeker is, maar niet omdat het op zichzelf onzeker is, maar alleen omdat het moeilijk bereikbaar is.
Nog verder denkend kwam ik tot de conclusie dat het me alleen zou lukken om iets wat absoluut slecht is te ruilen voor iets wat absoluut goed is als ik tot de essentie zou kunnen doordenken.
Ik moest wel, want ik zat in een diepe geestelijke crisis. Daarom probeerde ik met alle macht om een medicijn te vinden, ook al was het onbetrouwbaar. Net als bij iemand die weet dat hij zo ziek is dat hij dood gaat als hij niet snel een medicijn vindt. Hoewel je weet dat het medicijn onbetrouwbaar is, neem je het dan toch in, omdat het je enige hoop is.
Wat zeker niet helpt om in leven te blijven zijn de dingen waar 'de massa' naar streeft. Integendeel, die werken juist tegen. Want vaak is rijkdom de oorzaak van de ondergang van de bezitters en rijkdom is altijd de oorzaak van de ondergang van bezitters die door hun rijkdom bezeten worden.
Er zijn heel veel voorbeelden van mensen die vanwege hun rijkdom bedreigd en vermoord worden. Ook heb je veel mensen die om schatrijk te worden zoveel risico nemen dat ze met hun leven moeten betalen voor hun domheid.
Net zoveel voorbeelden zijn er van mensen die de grootste ellende hebben doorstaan om beroemd te worden, of te blijven. Daarnaast zijn er legio voorbeelden van mensen die door een veel te grote genotzucht hun eigen dood hebben bespoedigd.
Ik realiseerde me dus dat al deze kwalen veroorzaakt worden doordat je voor je geluk helemaal afhankelijk bent van de objecten waar je met zoveel liefde naar verlangt. Want als je daar niet naar verlangt, maak je er ook geen ruzie over en word je ook niet droevig als het verdwijnt. Het kan je dan ook niet schelen dat het van een ander is, je bent niet bang en je voelt geen haat. Kortom, dan voel je niets.
Al deze emoties hebben alleen te maken met de liefde voor de tijdelijke dingen. Maar als je je liefde richt op iets dat eeuwig en oneindig is dan voel je ‘blijheid' opkomen en depressies verdwijnen. Dat lijkt mij dus heel verstandig en ik vind dat iedereen daar met al zijn capaciteiten naar zou moeten streven.
Niet voor niets zei ik net 'als ik tot de essentie zou kunnen doordenken', want ook al had ik deze dingen met mijn verstand nog zo goed begrepen, daarom was ik nog niet verlost van alle verlangen naar bezit, genot en roem.
Wat ik wel merkte, is dat zolang ik me op deze gedachten concentreerde, me dus niet met genot, roem en rijkdom bezig hield en serieus over mijn nieuwe levensdoel nadacht, dat ik me daardoor al een stuk beter of getroost voelde. Toen begreep ik dus dat er wel degelijk een geneesmiddel bestaat tegen het verlangen naar genot, roem en rijkdom.
In het begin waren deze momenten zeldzaam en ze duurden maar kort. Maar hoe meer ik begreep wat echt goed is in het leven, hoe vaker het gebeurde en hoe langer het duurde.
Vooral nadat ik had begrepen dat het streven naar geld, genot en roem je slechts in de weg staat als het alleen daarom gaat en het niet een middel is om iets anders te bereiken. Want als je deze dingen wel als een middel tot iets anders ziet dan zullen ze helemaal niet hinderlijk zijn, maar kunnen ze juist heel goed van pas komen en dan zul je je ook vanzelf matigen.
Later ga ik hier verder op in, maar nu zeg ik alleen in het kort wat ik bedoel met 'iets dat echt goed is' en met 'het allerbeste'.
Voor alles moet je in het oog houden dat de begrippen 'goed' en 'kwaad' relatief zijn. Eén ding kan dus 'goed' of 'kwaad' zijn, afhankelijk van hoe je ernaar kijkt. Dat geldt ook voor de begrippen volmaakt of onvolmaakt, want niets is op zichzelf volmaakt of onvolmaakt. Dit wordt veel begrijpelijker als je beseft dat alles volgens eeuwigdurende natuurwetten gebeurt.
Veel mensen zullen dat niet kunnen begrijpen, maar ze kunnen zich in ieder geval wel een voorstelling maken van een mens die veel volmaakter is dan zij zelf zijn. Ze zullen dan veel moeite doen om dit ideaalbeeld te bereiken.
Alles wat kan bijdragen aan dit doel noem ik ‘echt goed'. Maar ‘het állerbeste' is als mensen dit samen met anderen doen.
Later zal ik verder toelichten waarom ik vind dat het enige dat echt van waarde is in het leven, 'het bewustzijn van de eenheid van het Verstand en de Natuur' is.
Het doel waarnaar ik streef is om dat bewustzijn te bereiken en ik wil ervoor zorgen dat zoveel mogelijk anderen dat ook bereiken. Met andere woorden, ik voel me gelukkig als ik moeite doe om anderen te overtuigen van het belang van dit bewustzijn.
Daarvoor is het nodig om de werking van de Natuur te begrijpen en vervolgens om een samenleving te creëren waarin zoveel mogelijk mensen dit ook kunnen begrijpen.
Verder moet je in die samenleving aandacht besteden aan 'normen en waarden', aan opvoedkunde, onderwijs en aan gezondheid. Techniek is ook belangrijk omdat daardoor veel dingen die moeilijk zijn gemakkelijk worden en je daardoor veel tijd en moeite kunt besparen.
Maar het belangrijkste is om iets te bedenken waarmee het verstand kan worden verbeterd en zuiver kan worden gemaakt, zodat je de dingen goed begrijpt en zo weinig mogelijk fouten maakt.
Het zal duidelijk zijn dat ik vind dat het de doelstelling van alle wetenschappen moet zijn om bij te dragen aan de hoogst mogelijke volmaaktheid van de mens. De uiterste consequentie daarvan is, dat alles wat ons niet dichter bij dit doel brengt zinloos is en dat alles wat we doen erop gericht moet zijn om deze volmaaktheid te bereiken.
Terwijl je op dit doel gericht bent en met vallen en opstaan probeert je verstand op het rechte spoor te brengen, moet je toch leven. Daarom geef ik drie regels die het navolgen waard zijn en die we voorlopig maar even 'goed' zullen noemen.
I. Praat en gedraag je op het niveau van de massa, want als je je zoveel mogelijk aanpast aan hun niveau dan ben je het meest effectief. Bovendien heb je dan een open oor voor de waarheid.
II. Geniet van het leven maar zorg dat je gezond blijft.
III. Probeer alleen zoveel geld of andere dingen te krijgen als genoeg is om van te leven en gezond te blijven, terwijl je je aan de normen en waarden van het land houdt, tenminste voorzover die niet tegenstrijdig zijn met ons doel (...).
Vrije hertaling
(Synoniemen met behulp van Microsoft Word, enkele overbodige zinnen verwijderd en, voor mijn gevoel, eigentijdse, begrijpelijke zinnen gevormd.)
Oorspronkelijke titel: Verhandeling over de verbetering des verstands. Een onvoltooid gebleven werk dat Spinoza rond 1658 in Amsterdam schreef en dat eind 1677 is gepubliceerd in de Nagelaten Werken. De Nederlandse tekst die de basis vormde van deze hertaling is van Van Suchtelen, 1915 en overgenomen vanaf het 'Project Gutenberg'.
Haije Bouwman, 22 september 2006