Spinoza over macht en recht
Politiek in een tijd zonder illusies

Sprekers:
Pooyan Tamimi Arab
Jorieke Manenschijn
Haroon Sheikh
Jan Pronk

Verder nog:
Omar Chamnaoui en Jonathan Thomaes (Jonge Denkers) 
Lotte Sarembe (muziek)
Maike van de Pavoordt (presentatie)

 

Datum: zondag 23 november 2025 
Tijd: 11.00 – 15.00 uur
Locatie: Paradiso, Weteringschans 6, Amsterdam
Tickets: € 20,-- (studenten € 14,--) 

Kaartjes: > Ticketlink naar de site van Paradiso

_Ter info: Bj de ticket aankoop wordt u, als u dat nog niet heeft, gevraagd een account aan te maken. Het is overigens ook mogelijk om ticktes te kopen bij de platenzaak Concerto in de Utrechtsestraat, Amsterdam.

Spinoza (1632-1677) werd geboren in een tijd van godsdiensttwisten en burgeroorlogen. Hij stamde uit een familie die was vervolgd door de Inquisitie; als gevolg van de Eerste Engelse oorlog ging het familiebedrijf ten onder; zijn boeken konden alleen anoniem verschijnen; zijn vriend Adriaan Koerbagh werd wegens radicale ideeën gevangengezet en overleed in het rasphuis. Met lede ogen moest hij in 1672 toezien hoe de gebroeders De Witt door het opgehitste volk werden vermoord. Voor Spinoza en zijn tijdgenoten was de wereld een gevaarlijke plek.

Na de Tweede Wereldoorlog zijn wij gaan geloven dat we de gevaarlijke, oorlogszuchtige en onvrije wereld van Spinoza definitief achter ons hadden gelaten. Er was een internationale orde ontstaan die gebaseerd was op verdragen, de rechtsstaat beschermde de burger en een democratische verzorgingsstaat leek ervoor te zorgen dat iedereen het steeds beter kreeg. Uit die droom worden we nu ruw wakker geschud.

De naoorlogse wereldorde zien we voor onze ogen verkruimelen, de nietsontziende machtspolitiek van geopolitieke grootmachten dreigt allesoverheersend te worden, en demagogen trachten de geesten rijp te maken voor autocratische politiek. Meer dan ooit is het daarom zinvol te kijken naar Spinoza’s ideeën over macht en recht. 

Nog altijd wordt hij regelmatig voorgesteld als een vriendelijke liberaal die volop aandacht vraagt voor individuele vrijheid, tolerantie en vrede. In werkelijkheid was Spinoza als het om politiek ging een bijzonder ‘harde denker’, die niet in termen van individuele rechten dacht, maar van macht. Recht was dat wat volgens de regels van de natuur gebeurde en in de Politieke Verhandeling schreef hij dat iemand ‘zoveel recht heeft als zijn macht strekt’. Maar tegelijkertijd was hij pleitbezorger van een vrije staat, waar de burgers niet door vrees worden geregeerd.

Wat waren Spinoza’s opvattingen over macht en recht, wat was volgens hem het doel van de staat en de taak van de overheid, en welke conclusies kunnen wij hieruit trekken met betrekking tot de huidige binnenlandse politiek en de snel wijzigende wereldorde?

Zoals altijd beginnen we de Spinozadag met aandacht voor de ideeën van Spinoza over het thema dat centraal staat, om vervolgens uit te zoomen naar het bredere thema en naar de actualiteit. Dit jaar doen we dat met de volgende ezingen:

 

Spinoza over macht en recht

Door Pooyan Tamimi Arab, universitair docent religiewetenschappen aan de Universiteit Utrecht. Hij is lid van de Jonge Akademie van de KNAW en is een van de redacteuren van Spinoza’s Theological-Political Treatise (1670–2020). Commemorating A Long-Forgotten Masterpiece (Basel 2021).

 

Bedreigingen en kansen voor de Nederlandse rechtsstaat

Door Jorieke Manenschijn, jurist bij de Raad van State. Zij doet tevens promotieonderzoek naar de uitholling van constitutionele democratieën en de mogelijkheden om de rechtsstaat weerbaarder te maken. Zij is coauteur van het spraakmakende boek Weerbare rechtsstaat: de vangrails in de Grondwet (Amsterdam 2024).

 

Macht en recht in een fragmenterende wereldorde

Door Haroon Sheikh, senior wetenschapper bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) en bijzonder hoogleraar Strategic Governance of Global Technologies aan de Vrije Universiteit. Hij publiceerde onder meer de boeken De opkomst van het Oosten (Amsterdam 2016), Hydropolitiek (Amsterdam 2019) en Atlas van de digitale wereld (Amsterdam 2024). In de media mengt hij zich veelvuldig in debatten over internationale politiek. 

 

Politiek leiderschap op het evenwichtskoord tussen macht en recht

Tot slot zal Jan Pronk, viervoudig minister (waarvan driemaal voor Ontwikkelingssamenwerking) en voormalig speciaal gezant van de VN, iets vertellen over het balanceren tussen macht en recht van de politicus.

Naast deze lezingen zijn er de Jonge Denkers Omar Chamnaoui en Jonathan Thomaes, die hun stem laten horen. Zij hebben voor deze dag een gesproken column voorbereid.

In navolging van de Denker des vaderlands kiest de Vereniging Filosofiedocenten ieder jaar uit leerlingen die binnen het voortgezet onderwijs de lessen filosofie volgen, op basis van een schrijfwedstrijd een aantal Jonge Denkers  (http://www.dejongedenkers.org/). 
Sinds enkele jaren werken de Jonge Denkers en de Amsterdamse Spinoza Kring nauw samen.

Zangeres en ‘glasharpiste’ Lotte Sarembe zorgt met haar zingende glazen voor de muziek. 

De dag wordt gepresenteerd door Maike van de Pavoordt, voormalig Jonge Denker die reeds twee keer een bijdrage aan onze Spinozadag heeft geleverd.

 

Datum: zondag 23 november 2025 
Tijd: 11.00 – 15.00 uur
Locatie: Paradiso, Weteringschans 6, Amsterdam
Tickets: € 20,-- (studenten € 14,--) 

Kaartjes: > Ticketlink naar de site van Paradiso

_Ter info: Bj de ticket aankoop wordt u, als u dat nog niet heeft, gevraagd een account aan te maken. Het is overigens ook mogelijk om ticktes te kopen bij de platenzaak Concerto in de Utrechtsestraat in Amsterdam. 

 

 

---

---

 

 

Hieronder nog een korte terugblik op de dag van 2024:

 

De Amsterdamse Spinoza Kring kijkt met voldoening terug op het festival dat we op 3 november 2024 organiseerden in hoofdvestiging van de Openbare Bibliotheek Amsterdam. Op de zesde en zevende verdieping van de OBA konden de bezoekers kiezen uit in totaal 24 programmaonderdelen, verdeeld over vijf zalen. Dit festival kwam in de plaats van de traditionele Spinozadag die jaarlijks eind november in Paradiso wordt gehouden. Samen met de OBA was besloten om nu aan te haken bij de festiviteiten rond Amsterdam750, die in die week van start gingen. Vandaar ook dat het de bedoeling was om een breder programma aan te bieden dan louter onderwerpen die rechtstreeks te maken hebben met Spinoza. Zo werd er naast het uit zeven onderdelen bestaande blok ‘Spinoza, toen en nu’ (met een theatervoorstelling, lezingen en een panelgesprek) ook aandacht besteed aan de thema’s ‘Democratie en emancipatie’, ‘Religie en tolerantie’ en ‘Kunst en het vrije woord’. In de eerder gepubliceerde aankondiging (hieronder) is het volledige programma te lezen, en we prijzen ons gelukkig dat op de dag zelf alle onderdelen ook inderdaad doorgingen.

Er waren tussen de 350 en 400 bezoekers en de dag verliep zonder problemen, in een gezellige en ontspannen sfeer. Het feit dat men slechts 5 van de 24 onderdelen kon bijwonen zorgde bij sommige bezoekers voor ‘keuzestress’, maar over het algemeen was men zeer te spreken over het brede aanbod. De reacties die we naar afloop ontvingen waren zonder uitzondering positief.

Het festival werd in de theaterzaal geopend door locoburgemeester Marjolein Moorman, die in een gloedvol betoog het belang van Spinoza voor de huidige tijd benadrukte. Hierna begon in deze en vier andere zalen het programma. Het is ondoenlijk om van alle 24 bijeenkomsten verslag te doen. Jan Mendrik van de Spinozakring Soest heeft op die website verslag gedaan van de programmaonderdelen die hij gevolgd heeft (https://www.spinozakringsoest.nl/blog/?impressie-spinozadag-2024 ).

Het openingswoord van Marjolein Moorman en enkele lezingen kunt u hieronder (linkje naar pdf) teruglezen, en ook kunt u de van tevoren opgenomen lezing van Russell Shorto bekijken.

 

Linkjes:

 

Openingswoord door Marjolein Moorman, loco burgemeester gemeente Amsterdam

Henri Krop, Spinoza en zijn kring

Marijn Kruk, Het hopeloze achterhoedegevecht van het populisme

Jamie van der Klaauw, Democratie versus rechtsstaat

Steven Nadler, Was Spinoza an Anti-Semite?

Russell Shorto, Amsterdam’s Liberalism and Its Limits. (Video)

Debat 'Het belang van Spinoza nu' met Han van Ruler, Pooyan Tamini Arab, Humberto Schwab en Yoram Stein (Video)

 

 

 

Hieronder staat nog even nog de aankondiging van de dag...:

---

3 november 2024 organiseert de ASK samen met de Openbare Bibliotheek Amsterdam het festival ‘Amsterdam: bevrijdend denken van Spinoza tot nu.’
Dit in het kader van de openingsweek van de festiviteiten rond ‘Amsterdam 750’. Het festival vervangt deze keer de jaarlijkse Spinozadag die gewoonlijk eind november in Paradiso plaats vindt. 

Verspreid over vijf zalen zal een zeer gevarieerd programma worden aangeboden. In een mix van lezingen, toneel, panelgesprekken en interviews verkennen we het belang van ‘bevrijdend denken’ en de obstakels waarmee dit geconfronteerd wordt – vroeger en nu. In het voetspoor van Spinoza gaat het over actuele thema’s als democratie, tolerantie en de vrijheid van meningsuiting. Onbevooroordeeld, rationeel en grensverleggend denken staat steeds meer onder druk, maar Amsterdam heeft een lange traditie als vrijplaats voor non-conformisten, dwarsdenkers en –doeners.

Hieronder het zalen/tijden schema dat ook in papierenversie bij binnenkomst werd overhandigd.

  
Bevrijdend denken

Mensen kunnen hun verstand gebruiken als instrument om macht en bezit te vergaren en ook om een ideologie, bijgeloof of samenzweringstheorie te rechtvaardigen. Hiertegenover staat een kritisch denken, dat de vanzelfsprekendheden van elk geloof en elke traditie ter discussie stelt. Dit denken wil zich bevrijden van opgelegde dogma’s en willekeurige voorschriften die de mens klein houden en machteloos maken. Een van de eersten in de geschiedenis die vorm heeft gegeven aan dit bevrijdend denken, is de in Amsterdam geboren filosoof Bento Spinoza (1632-1677). Met zijn radicale filosofie opende hij het visioen van menselijke gelijkheid en ondergroef hij het gezag dat de geestelijke en wereldlijke machthebbers van zijn tijd zich hadden toegeëigend.

Spinoza en de actualiteit

Spinoza was met zijn denken een van de grondleggers van een democratische en tolerante samenleving. Hiermee is hij het boegbeeld van Amsterdam als stad die streeft naar vrijheid en verdraagzaamheid.  Op dit festival zal niet alleen Spinoza’s denken worden belicht, maar zullen sprekers als Russell Shorto, Gerdi Verbeet, Stine Jensen, Jaap Cohen, Jan Bor, Arnold Heumakers, Hedy d’Ancona, Fatihya Abdi, Maaike Meijer, Humberto Schwab en vele anderen ook ingaan op de uitdagingen waar Amsterdam, Nederland en de hedendaagse burger nu voor staan.

   

---

---

 

Eerdere edities

2023: Spinoza en de huidige emotiecultuur
Hannah Laurens, Arnold heumakers, Damiaan Denys, Freek de Jonge, Fay Lovsky
en twee jonge denkers des Vaderlands: Amy van Andel en Maike van de Pavoordt

2022: Spinoza & Vrijheid
Pooyan Tamimi Arab, Yoram Stein, Annelien de Dijn, Abram de Swaan
en twee jonge denkers des Vaderlands: Fabiënne Touset en Eline Fennis

2021: Spinoza en het Complot
Karianne Marx, Jamie van der Klaauw, Jelle van Buuren
(olv Henri Krop)

2020: Veiligheid, Rechtstaat, Vrijheid -350 jaar TTP
Ivm corona online lezingen van Henri Krop, Jo Spaans, Ernst van den Hemel

2019: Het verlichtingsideaal in digitale tijden
Daan Roovers, Marleen Stikker, Egbert Dommering, Ingmar Vroomen
(o.l.v. Karianne Marx)

2018: Spinoza/vreemdeling
Femke Halsema (opening), Irene Zwiep, Pooyan Tamimi Arab, Luc Panhuysen 
(o.l.v. Karianne Marx)

2017: Spinoza en de oneindigheid
Vincent Icke, Jeroen Bartels, Floris Cohen
(o.l.v. Karianne Marx)

2016: De actualiteit van Spinoza's politieke filosofie
Piet Steenbakkers (lancering spinozaweb.org) Henri Krop (inleiding), Tinneke Beeckman,
David Kenning, Nelleke Noordervliet (o.l.v. Karianne Marx)

2015: Spinoza - Collectief of individu?
Frits Bolkestein (opening), Piet Steenbakkers, Charlotte Hemelrijk, Alex Brenninkmeijer
(o.l.v. Karianne Marx)

2014: Spinoza en Koerbagh - provo’s van de Gouden Eeuw?
Kajsa Ollongren (opening), Bart Leeuwenburgh, Henri Krop, Hedy d'Ancona
(o.l.v. Karianne Marx)

2013: De Groene Spinoza, Spinoza en duurzaamheid
Frans van der Avert (opening), Arnold Heertje, Marjan Minnesma
(o.l.v. Catharina Rinzema)

2012: Spinoza en de Revolutie van het Denken
Eberhard van der Laan (opening), Jonathan Israel, Arnon Grunberg
(o.l.v. Carien de Jonge)

2011: Spinoza en de Vrije wil
Carolien Gehrels (opening), Jan Knol, prof.mr. Eugène Sutorius, Boris van der Ham
(o.l.v. Carien de Jonge)

2010: Spinoza en het Verschil
Ed van Thijn (opening), Piet Steenbakkers, Ahmed Marcouch
Rob Hartmans (column/gespreksleider)

2009: Spinoza en de Liefde
Piet Steenbakkers, Kees Schuyt, Martin Simek, Caroline Gehrels (slotwoord)

2008: Vrij zijn, hoe doe je dat?
Caroline Gehrels (opening), Jeroen Bartels, Hans Achterhuis
(o.l.v. Rob Hartmans)